Radmilo Marojević
Filološki fakultet, Beograd
23. 11. 2007.

Apstrakt: U radu se razmatra pitanje obnove srbistike kao naučne discipline u krilu slavistike kao nauke, a posebno ― značaj uporedne gramatike slovenskih jezika za njeno zasnivanje. Kao što se naučna srbistika iznjedrila iz slovenske filologije, najviše djelatnošću Vuka Stefanovića Karadžića, tako se ona u posljednjih dvadesetak godina dijelom obnavlja a dijelom i zasniva na slavističkim temeljima. Zato je za njeno ponovno konstituisanje jedno od najznačajnijih ― pitanje mjesta srpskog dijalekta u sistemu praslovenskog jezika i pitanje mjesta srpskog jezika u slovenskoj jezičkoj porodici danas, a to je ujedno i temeljno pitanje definicije srpskoga jezika i pitanje određenja predmeta razmatrane nauke.

Ključne riječi: Srpski dijalekt praslovenskog jezika, savremeni srpski jezik, konvergencija, divergencija, vaspostavljanje srbistike.

Jeste da je 1997. osnovan Pokret za obnovu srbistike, 1998. pokrenut časopis Srbistika/Serbica i objavljeno Slovo o srpskom jeziku, a 1998/1999. obnovljena Katedra za srbistiku na Filološkom fakultetu u Beogradu (što je sproveo pisac ovih redova kao dekan, na inicijativu profesora Milosavljevića, a uz podršku nacionalno orijentisane Vlade Srbije), ali se prvi lingvistički časopis u kome se srpski jezik naziva svojim imenom pojavio godinu dana ranije; to su Studije srpske i slovenske. Serija I. Srpski jezik, Beograd, 1996, I, br. 1–2.

Jeste da su se prije deset godina pojavile knjige PETRA MILOSAVLJEVIĆA Srbi i njihov jezik: Hrestomatija i MILOŠA KOVAČEVIĆA U odbranu jezika srpskoga (drugo, prošireno izdanje U odbranu jezika srpskoga – i dalje objavljeno je 1999), ali je, za književnu srbistiku programsko Milosavljevićevo djelo, Sistem srpske književnosti, izišlo 1995. godine (drugo izdanje objavljeno je 2000).

0.2. Kao što se naučna srbistika iznjedrila iz slovenske filologije, najviše djelatnošću Vuka Stefanovića Karadžića, tako se ona u posljednjih dvadesetak godina dijelom obnavlja a dijelom i zasniva na slavističkim temeljima, prije svega na fundamentu uporedne gramatike slovenskih jezika. U tom smislu poseban značaj ima programski tekst [vidi t. 1] pisca ovih redova, članak pod naslovom Srpski jezik u porodici slovenskih jezika, objavljen najprije u časopisu Srpski jezik [Marojević 1996: 334–342], a potom preštampan u knjizi Srpski jezik danas [Marojević 2000a: 38–45] i (ekavski) u knjizi Staroslavenske studije [Marojević 2000b: 105–112].

Obnavljanje srbistike u opštem i lingvističkom smislu nije otpočelo ni te, 1996. godine, nego – pola decenije ranije. Sve je, zapravo, otpočelo knjigom Ćirilica na raskršću vekova [vidi t. 2], posebno uvodnom studijom Srpski jezik, pismo i narodnost u kulturno-istorijskom i lingvističkom kontekstu [Marojević 1991: 5–17], koja je potom, u novoj redakciji, preštampana u knjizi Srpski jezik danas [Marojević 2000a: 67–77].

Ako je otpočelo knjigom iz 1991. godine – a zapravo člancima koji su objavljeni koju godinu ranije a sabrani u navedenu knjigu kao Ogledi o srpskoj etničkoj i kulturnoj samosvesti ― obnavljanje srbistike te godine nije i okončano. Trebalo je da prođe čitava decenija, u kojoj se vodio pravi rat za srpski jezik i pravopis, pa tek onda da se dođe do čvrstih temelja na kojima počiva, ili treba da počiva, naučna srbistika srpska. Svojevrsnu hroniku te borbe za uspostavljanje srbistike predstavlja knjiga Novi Rat za srpski jezik i pravopis [vidi t. 3], posebno predgovor naslovljen kao i sama knjiga, ali sa prepoznatljivim podnaslovom: „Za srpski jezik u etničkim i srbistiku u naučnim okvirima“ [Marojević 2001: 5–13].

0.3. U prethodnom radu [Marojević 2007: 245–254], kojemu je ovaj članak neka vrsta usmene verzije (sa osvrtom na istoriju pitanja osnovne teme čitavog skupa), date su karakteristike fonološkog sistema (vokali i konsonanti) i gramatičkog sistema savremenog srpskog jezika u pogledu gramatičkih kategorija (broja, roda, padeža i bića), vrsta riječi (čuvanje posesiva, gubljenje supina, formiranje predikativa te prevođenje brojeva u imenice nulte deklinacije) i tipova promjene (deklinacija pridjeva određenog i neodređenog vida, sistem glagolskih vremena, participski sistem, sistem enklitika), kao i pregled tipova književnih jezika kod Srba – od staroslavenskog preko srpskoslavenskog i slavenosrpskog do savremenog srpskog književnog jezika. Ta pitanja se ovdje neće ponavljati niti komentarisati.

1. Inicijalna ideja o obnovi srbistike, kojoj je profesor Milosavljević posvetio narednu deceniju svoga života i rada, rodila se zapravo na novosadskom zasijedanju jednog međunarodnog naučnog skupa, koji je organizovao pisac ovih redova (zasijedanje je održano, u septembru 1996, u gimnaziji u kojoj je radio Šafarik a pod nazivom „Russkij jazik. Serbskij jazik. Rusistika. Serbistika“). I zaista, ako je rusistika nauka koja se bavi ruskim jezikom, onda i nauka koja se bavi srpskim jezikom (književnošću, pismom, kulturom) u sistemu naučnih disciplina mora dobiti odgovarajuće ime, a to ime može biti samo – srbistika. Pitanje obnove srbistike bilo je predmet i pomenutog članka objavljenog u prvom broju časopisa Srpski jezik, 1996. godine. A taj članak ovako počinje: „Centralno pitanje nauke o srpskom jeziku, lingvističke srbistike, jeste pitanje mjesta srpskog dijalekta u sistemu praslovenskog jezika i pitanje mjesta srpskog jezika u slovenskoj jezičkoj porodici danas. To je ujedno i pitanje definicije srpskoga jezika i pitanje određenja predmeta navedene nauke. Stvarna istorija svake nauke otpočinje određivanjem njenog predmeta“ [cit. po Marojević 2007: 245].

Na sjeverozapadu u njega se uključuju jezički sistemi koji mu nikada nisu pripadali (tzv. kajkavsko i čakavsko narječje), a na jugoistoku se iz njega izuzimaju jezičke oblasti koje s njim čine genetsko jedinstvo“ [cit. po Marojević 2007: 245]. Iz navedene studije prenijećemo i dalju elaboraciju. Posebno treba naglasiti da je ovim člankom učinjen dalji, završni korak u određenju mjesta srpskog jezika među južnoslovenskim jezicima. Dok je u uvodnoj studiji knjige iz 1991. godine osporen sastav zapadne grupe južnoslovenskih jezika [vidi t. 2.1], ovim člankom (iz 1996. godine) osporeno je, iz komparativno-istorijske perspektive, i samo postojanje zapadne (i istočne) grupe južnoslovenskih jezika.

1.1. „Jedna od zabluda ideologizovane nauke o srpskom jeziku sastoji se u tome što se ovaj jezik svrstava u zapadnojužnoslovensku podgrupu južnoslovenskih jezika, pa se ide čak dotle da se ti jezici genetski svode na j e d a n jezik […]. Savremena lingvistička nauka u tom pogledu je nedvosmislena: srpski jezik (tzv. štokavski), hrvatski jezik (tzv. čakavski) i slovinjski jezik (tzv. kajkavski) sa slovenačkim – genetski se ne mogu svesti na jedan slovenski prajezik niti na jedan praslovenski dijalekat […].

Najviše što se može reći, a što bi bilo i najtačnije, jeste fakat da se srpski jezik sa svojim zapadnim slovenskim susjedima (prvenstveno s hrvatskim) nalazio i nalazi u nekoj vrsti jezičkoga saveza i u odnosima tipološkog približavanja ili konvergencije“ [cit. po Marojević 2007: 246].

1.2. „Prije dolaska Protobugara na Balkan srpski jezik je činio cjelinu sa slovenskim govorima današnje Makedonije i današnje Bugarske, tako da možemo govoriti o j e d n o m (srpsko-slovenskom) praslovenskom dijalaktu: savremeni srpski i bugarski jezik, s prelaznim makedonskim govorima, genetski se mogu svesti na j e d a n slovenski prajezik (tačnije: pradijalekat). Jedan dio tih govora u kontaktu s neslovenskim jezikom Protobugara, uz razvoj | balkanističkog inovacionog žarišta, poslužio je kao osnova za glotogenezu bugarskog jezika i etnogenezu bugarskog kao novog slovenskog naroda. Srpsko-slovenski govori Makedonije takođe preživljavaju krupne tipološke promjene, s izvjesnim obrisima nove glotogeneze koji bi govorili o mogućnosti formiranja novog, makedonskog jezika (danas su ti govori više prelazni od staroga srpskog prema novom bugarskom jeziku nego što predstavljaju već formiran novi južnoslovenski jezik). Moglo bi se reći, i to bi bilo najtačnije, da se na srpskom istorijskom jugoistoku odvija proces tipološkog udaljavanja ili divergencije“ [cit. po Marojević 2007: 246–247 (znak | ukazuje na prelazak na novu stranu u tekstu koji se citira)].

2. U uvodnoj studiji Srpski jezik, pismo i narodnost u kulturno-istorijskom i lingvističkom kontekstu knjige Ćirilica na raskršću vekova [Marojević 1991: 5–17], koja je potom, u novoj redakciji, preštampana u knjizi Srpski jezik danas [Marojević 2000a: 67–77], razmotreni su pojmovi srpski narod, srpski jezik, srpski književni jezik i srpsko pismo. Za našu današnju temu značajna su, prije svega, drugo i treće poglavlje studije.

2.1. Iz navedene studije prenijećemo u cjelini, u ijekavskoj formi, odjeljak „Srpski jezik", u kome se, još u blagoj formi i s puno obzira, osjeća dah buduće polemike s gledištem Pavla Ivića [up. Marojević 1991: 11–12].

„Razlike između varijanata srpskohrvatskog književnog jezika takve su prirode da je za svaku moguće naći slične slučajeve u krugu razlika među varijantama drugih književnih jezika“ [Ivić 1990: 322, napomena] – ističe PAVLE IVIĆ. „Dok je jedinstvo književnog jezika neosporna činjenica“ – konstatuje Ivić, – „u vezi s jedinstvom srpskohrvatskog dijalekatskog prostora (’dijasistema’) ima mesta za rezerve, pa i za sumnje. Tako se, na primer, kajkavsko narečje razlikuje od štokavskog toliko da bi se moglo govoriti o dva jezika kad bi za to postojali sociolingvistički uslovi, npr. kad bi kajkavci imali posebnu nacionalnu svest i poseban književni jezik“ [Ivić 1990: 321, napomena].

Prvi, lingvistički dio Ivićeve konstatacije – da se kajkavsko narječje razlikuje od štokavskog toliko da se može govoriti o dva jezika – mi u potpunosti prihvatamo. Čak i vatreni pobornici jedinstva hrvatskog ili srpskog jezika u drugoj polovini XIX vijeka iz novokomponovanog jezika isključuju kajkavsko narječje, pa se građa iz kajkavskih spomenika u početku ne navodi ni u Rječniku hrvatskoga ili srpskoga jezika Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti [ova naučna ustanova mijenja svoje ime u Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti (vidi izvještaj Tanjuga Glasanje u Jugoslavenskoj akademiji znanosti i umjetnosti: JAZU postaje HAZU. – Politika, 26. januar 1991, 5)] ĐURA DANIČIĆA i njegovih nastavljača. Ivićevu misao treba dovesti do kraja: kao što se kajkavsko narječje (etnički slovinjsko) razlikuje od štokavskog (etnički srpskog) tako da se, lingvistički gledano, može (mi bismo rekli: mora) govoriti o dva jezika, tako se i čakavsko narječje (etnički hrvatsko) od prethodna dva razlikuje toliko da se može i mora govoriti o posebnom jeziku.

Drugi, sociolingvistički dio Ivićevog tumačenja – da nas odsustvo posebne nacionalne svijesti i posebnog književnog jezika kajkavaca sprečava da govorimo o posebnom jeziku – ne možemo prihvatiti. Čakavski i kajkavski danas imaju status slovenskih književnih mikrojezika, dok je na čakavskom napisana bogata srednjovjekovna književnost. Odsustvo punopravnih i opštepriznatih književnih jezika danas ne bi trebalo da utiče na lingvistički status hrvatskog (čakavskog) i slovinjskog (kajkavskog) jezika. Pa ni širenje hrvatskog etničkog imena izvan njegovog matičnog areala ne može biti dokaz za negiranje jezičke posebnosti kajkavaca. Ime Hrvati, kao što smo vidjeli, kajkavci počinju da upotrebljavaju tek u drugoj polovini XVII vijeka, dotle se njihova zemlja zvala Slovinje, a oni sami Slovinjci.

Srpski (štokavski) i hrvatski (čakavski) bili su posebni dijalekti već u poznoj fazi praslovenskog jezika. Danas su to nesumnjivo zasebni južnoslovenski jezici. Srpski i hrvatski se čak ni genetski ne svode na jedan jezik ili dijalekat. Polazeći od ovih neospornih činjenica o jezičkoj i etničkoj posebnosti srpske i hrvatske komponente, mi ne odričemo postojanje dugotrajnog razdoblja paralelnog razvoja štokavskog i čakavskog dijalekta (jezika), njihovog međusobnog jezičkog uticaja, pa čak i neke vrste jezičkog saveza. Zato je i bilo moguće da se još u srednjem vijeku hrvatsko etničko ime primjenjuje i na neke susjedne ikavske govore.

Svesrdno podržavajući prerastanje čakavskog i kajkavskog književnog mikrojezika u hrvatski i slovinjski književni jezik, mi smatramo da se iz korijena mora mijenjati predstava o zapadnoj grupi južnoslovenskih jezika. U nju nesumnjivo spadaju srpski (štokavski), hrvatski (čakavski), slovinjski (kajkavski) i slovenački jezik. Ako bi se uzimalo u obzir postojanje književnih jezika, onda bi se moglo govoriti o sljedećoj strukturi: srpski jezik sa hrvatskim dijalektom, slovenački jezik sa slovinjskim dijalektom. Nama je, naravno, svejedno koje će od dvaju rješenja preovladati u nauci, znamo samo da sadašnje stanje s vještačkom kovanicom srpskohrvatski jezik ne odgovara ni etnički ni lingvistički.

Iz lingvističke činjenice da jedan književni jezik upotrebljavaju Srbi sve tri vjeroispovijesti i da ga prihvataju etnički Hrvati i Slovinjci izvodi se neopravdan zaključak da taj književni (standardni) jezik treba zvati srpskohrvatski, hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski jezik. Takav stav nema nikakvog lingvističkog opravdanja. On se doduše i ne zasniva na nauci, nego na politici, i to na politici koja je štetna za sve narode koji su u pitanju […]. Naime, i Vukova verzija srpskoga književnog jezika, i današnje obje polarizovane varijante (zagrebačka i beogradska), zaista predstavljaju jedan književni jezik, ali je taj književni jezik stvoren na osnovi srpskog narodnog jezika, pa je njegovo jedino ispravno ime: srpski književni jezik.

[…] Tzv. hrvatski književni jezik nije ništa drugo do zapadna varijanta srpskog književnog jezika […]. U pokušaju stvaranja tzv. hrvatskog književnog jezika na srpskoj leksičkoj i gramatičkoj osnovi lingvistika se koristi kao sredstvo etničkog otuđenja i socijalnog eksperimenta. Tako je hrvatska neolingvistika (KATIČIĆ, BABIĆ i dr.) pokušala da stvori „novo učenje o jeziku“ na presjeku marksističke i katoličke ideologije, ponavljajući greške sovjetskog akademika NIKOLAJa MARA i njegove škole.

3. Iz predgovora knjige Novi Rat za srpski jezik i pravopis za našu današnju raspravu od najvećeg značaja je poglavlje „Etnički okviri srpskog jezika“ te uvodni odjeljak poglavlja „Srbistika u naučnim okvirima“, pa ćemo ih ovdje, uz tehničku redakciju, i prenijeti.

3.1. (1) Srpski jezik – „ilirski jezik s različitim govorima: bugarskim, racko-srpskim, bosanskim, slavonskim, dalmatinskim i dubrovačkim“ odnosno „današnji slavonski ili ilirski (u Bugarskoj, Srbiji, Bosni i Dalmaciji)“ – po koncepciji utemeljivača slavistike JOZEFA DOBROVSKOG jedan je od dva južnoslovenska jezika, pored hrvatskog (=kajkavskog narječja) sa slovenačkim. U srpski jezik Dobrovski je uključivao bugarski dijalekat, smatrajući da je staroslavenski jezik formiran na starosrpskoj jezičkoj osnovi. Kasnije je „patrijarh“ slavistike unekoliko izmijenio svoju koncepciju: izdvojio je slovenački kao poseban slovenski jezik, a staroslavenski je posmatrao kao srpsko-bugarsko-makedonski idiom [Jagič 1910].

Klasifikacija južnoslovenskih jezika J. Dobrovskog u dvije svoje verzije samo je naizgled protivrječna. Prva verzija je tačna sa istorijskog, a druga sa savremenog gledišta. Staroslavenski kao prvi književni jezik slovenski bio je zaista formiran na starosrpskom dijalektu poznog praslovenskog jezika; od tog zajedničkog dijalekta odvojio se najprije bugarski, a potom i makedonski jezik, dok je srpski ostao tipološki i genetski najbliži svojoj osnovi.

(2) Srpsko narječje, kao jezik „Srba grčke vjere“ i „Ilira rimske vjere“, po PAVLU ŠAFARIKU obuhvata današnje štokavsko i čakavsko narječje, bugarski jezik se sa njim graniči na istoku, a hrvatski, tj. kajkavsko narječje, i slovenački – na zapadu. Ukazujući da se Hrvatima imenuju stanovnici Istre, Primorja i ostrva (čakavci), Šafarik kaže da ih on ubraja u Srbe na osnovu glavnih obilježja njihovog narječja. Šafarikova klasifikacija slovenskih jezika, izložena u njegovom djelu „Slovenski narodopis" (konsultovao sam drugo češko izdanje [Šafařik 1842] i prevod na ruski [Šafarik 1843]), bila je u XIX vijeku najšire prihvaćena. Od nje polazi, na primjer, A. I. STEPOVIČ [Stepovič 1899], koji pod hrvatskom književnošću podrazumijeva samo ona djela koja su napisana na kajkavskom narječju, i na nju se samo osvrće u uvodu, a sva ostala djela (na štokavskom i čakavskom) obrađuje kao srpsku književnost. Na čemu se zasniva Šafarikova klasifikacija? Ona se zasniva na činjenici da je čakavski, tj. izvorni hrvatski jezik, u tolikoj mjeri srbiziran da se može posmatrati kao spoljni srpski dijalekat, onako kao što se kašupsko-slovinjski posmatra kao spoljni dijalekat poljskog jezika. Ali iz činjenice što Kašubi govore poljskim kao svojim književnim jezikom nije izvučen „sociolingvistički“ zaključak da poljski jezik bude preimenovan u poljsko-kašupski!

(3) Vukova koncepcija o etničkim granicama srpskog jezika je najuža, ali je ona sa lingvističkog i etničkog stanovišta, i sinhrono i dijahrono, najtačnija: srpski jezik se podudara sa štokavskim narječjem. Ta koncepcija je obnovljena i naučno potvrđena u Slovu o srpskom jeziku, koje je postalo, pošto su ga potpisali srpski lingvisti i pisci, jezičko zakonopravilo srpskog naroda.

3.2. Na nekim područjima, u nekim filološkim disciplinama, srbistiku je dovoljno obnoviti. Vraćanjem srednje ili dubrovačke književnosti u korpus srpske književnosti srbistika se u domenu istorije književnosti obnavlja na temeljima srpske i slovenske filološke tradicije. Na nekim područjima, u nekim filološkim disciplinama, srbistiku, međutim, tek treba zasnovati: u njima se ona mora graditi od temelja, ili skoro od samog temelja. To se odnosi naročito na fonologiju, tvorbu riječi, istoriju srpskog jezika i tekstologiju srpske književnosti.

Marojević 1991: Radmilo Marojević. Ćirilica na raskršću vekova: Ogledi o srpskoj etničkoj i kulturnoj samosvesti. Beograd – Gornji Milanovac, 1991.

Marojević 2001: Radmilo Marojević. Novi Rat za srpski jezik i pravopis: Lingvistički ogledi iz fonologije i ortografije. Beograd – Podgorica – Banja Luka, 2001.

Marojević 2007: Radmilo Marojević. Srpski jezik među slovenskim jezicima. – Srpsko pitanje i srbistika. Referati i saopštenja: Zbornik radova 1. Priredili Petar Milosavljević [i] Momčilo Subotić. Bačka Palanka – Valjevo, 2007, s. 245–254. (Srbistika/Serbica. Vanredni broj).

V nastojaщej rabote rassmatrivaetsja mesto serbskogo dialekta v sisteme praslavjanskogo jazika i mesto serbskogo jazika v sem'e slavjanskih jazikov, a takže istorija voprosa o processe vosstanovlenija serbistiki kak naučnoj disciplini v konce XX – načale XXI veka.