HOME
(GLAVNA STRANICA)

Radmilo Marojević

Filološki fakultet, Beograd

SRPSKI JEZIK

MEĐU SLOVENSKIM JEZICIMA

 

Sažetak: U radu se razmatra mjesto srpskog dijalekta u sistemu praslovenskog jezika i daju se karakteristike fonološkog sistema (vokali i konsonanti) i gramatičkog sistema savremenog srpskog jezika u pogledu gramatičkih kategorija (broja, roda, padeža i bića), vrsta riječi (čuvanje posesiva, gubljenje supina, formiranje predikativa te prevođenje brojeva u imenice nulte deklinacije) i tipova promjene (deklinacija pridjeva određenog i neodređenog vida, sistem glagolskih vremena, participski sistem, sistem enklitika). U radu se takođe daje pregled tipova književnih jezika kod Srba – od staroslavenskog preko srpskoslavenskog i slavenosrpskog do savremenog srpskog književnog jezika.

Ključne riječi: Srpski dijalekt praslovenskog jezika, savremeni srpski jezik, konvergencija, divergencija, vokalski sistem, konsonantski sistem, gramatičke kategorije, vrste riječi, tipovi promjene, staroslavenski jezik, srpskoslavenski jezik, slavenosrpski jezik, srpski narodni jezik.

*

1. Centralno pitanje nauke o srpskom jeziku, lingvističke srbistike, jeste pitanje mjesta srpskog dijalekta u sistemu praslovenskog jezika i pitanje mjesta srpskog jezika u slovenskoj jezičkoj porodici danas. To je ujedno i pitanje definicije srpskoga jezika i pitanje određenja predmeta navedene nauke. Stvarna istorija svake nauke otpočinje određivanjem njenog predmeta.

Srpski jezik nije imao mnogo sreće s njemu posvećenom naukom. U najautoritativnijim izvorima našega vremena ovaj jezik se i pogrešno naziva i netačno definiše1. Naziv srpski jezik kontaminira se s nazivom drugog južnoslovenskog jezika (hrvatski) ili se čak njime zamjenjuje. Na sjeverozapadu u njega se uključuju jezički sistemi koji mu nikada nisu pripadali (tzv. kajkavsko i čakavsko narječje), a na jugoistoku se iz njega izuzimaju jezičke oblasti koje s njim čine genetsko jedinstvo. Pri tom se njegova suština ne iskazuje s komparativnoistorijskog i tipološkog stanovišta, nego se njegovi pojavni oblici opisuju s aspekta (sinhrone) dijalektologije i lingvističke geografije.

1.1. Jedna od zabluda ideologizovane nauke o srpskom jeziku sastoji se u tome što se ovaj jezik svrstava u zapadnojužnoslovensku podgrupu južnoslovenskih jezika, pa se ide čak dotle da se ti jezici genetski svode na jedan jezik. Tako Pavle Ivić tvrdi „da su razlike među zapadnojužnoslovenskim govorima bile vrlo male, sasvim nedovoljne za razlikovanje dvaju jezika na zapadnojužnoslovenskom području“2. Savremena lingvistička nauka u tom pogledu je nedvosmislena: srpski jezik (tzv. štokavski), hrvatski jezik (tzv. čakavski) i slovinjski jezik (tzv. kajkavski) sa slovenačkim — genetski se ne mogu svesti na j e d a n slovenski prajezik niti na j e d a n praslovenski dijalekat3. Najviše što se može reći, a što bi bilo i najtačnije, jeste fakat da se srpski jezik sa svojim zapadnim slovenskim susjedima (prvenstveno s hrvatskim) nalazio i nalazi u nekoj vrsti jezičkoga saveza i u odnosima tipološkog približavanja ili k o n v e r g e n c i j e.

1.2. Prije dolaska Protobugara na Balkan srpski jezik je činio cjelinu sa slovenskim govorima današnje Makedonije i današnje Bugarske, tako da možemo govoriti o j e d n o m (srpsko-slovenskom) praslovenskom dijalaktu: savremeni srpski i bugarski jezik, s prelaznim makedonskim govorima, genetski se mogu svesti na j e d a n slovenski prajezik (tačnije: pradijalekat). Jedan dio tih govora u kontaktu s neslovenskim jezikom Protobugara, uz razvoj balkanističkog inovacionog žarišta, poslužio je kao osnova za glotogenezu bugarskog jezika i etnogenezu bugarskog kao novog slovenskog naroda. Srpsko-slovenski govori Makedonije takođe preživljavaju krupne tipološke promjene, s izvjesnim obrisima nove glotogeneze koji bi govorili o mogućnosti formiranja novog, makedonskog jezika (danas su ti govori više prelazni od staroga srpskog prema novom bugarskom jeziku nego što predstavljaju već formiran novi južnoslovenski jezik). Moglo bi se reći, i to bi bilo najtačnije, da se na srpskom istorijskom jugoistoku odvija proces tipološkog udaljavanja ili d i v e r g e n c i j e.

1.3. V o k a l s k i sistem centralnih govora srpskog jezika i Vukove (ijekavske) verzije književnog jezika karakteriše šest fonema: ‹u›, ‹o›, ‹a›,‹e›, ‹i›, ‹iße›. I upravo ova posljednja vokalska fonema, po kojoj se razlikuju ijekavski i jekavski govori u poređenju s perifernim govorima — ekavskim i ikavskim, predstavlja ono obilježje po kojem je srpski jezik samoglasnički prepoznatljiv. Pri tome u svom osnovnom vidu fonema ‹iße› je diftonškog karaktera, a u svojoj jakoj poziciji, s primarnom dužinom, na ijekavskom istoku ona je još i dvosložna: cvijet, rijeka. Na jekavskom zapadu fonema ‹iße› u svakoj, pa i u jakoj poziciji ima jednosložni karakter: cvijet, rijeka.

Srpski akcenat nema ustaljeno mjesto u strukturi riječi, kao na primjer u češkom i poljskom, niti je udarnog, ekspiratornog karaktera, kao na primjer u ruskom. Srpski akcenat je melodijski ili muzički, kao u praslovenskom, i u tom pogledu mu je srodna zapadna grupa južnoslovenskih jezika.

Novoštokavski prozodijski sistem, s dva glavna uzlazna i dva glavna silazna akcenta i razlikovanjem poslijeakcenatske dužine i kratkoće vokala, i s isto toliko pobočnih akcenata4, unikalan je i u slovenskom i u indoevropskom svijetu. Tom svojom dominantnom prozodijskom strukturom, koja karakteriše i književni jezik u cjelini, srpski jezik pokazuje sposobnost regeneracije u novom vidu osobenosti praslovenskog jezika.

Srpski jezik ima, kao i praslovenski i savremeni češki jezik na primjer, slogotvorno ‹r›, ali je njegov fonološki status u srpskom oslabljen: u sastavu iste morfeme ono je poziciona varijanta neslogotvornog ‹r›. Postoji fonetska pozicija u kojoj se slogotvorno i neslogotvorno r diferenciraju — upro (prema uprla) : uprostiti, ali i u toj poziciji dolazi do gubljenja njegove slogovnosti: u|pr|o → u|pro. Fonološki status slogotvornog ‹r› ojačan je gubljenjem konsonanta ‹h› — za(h)rkati : (gen. ličnog imena) Zarka.

1.4. K o n s o n a n t s k i sistem srpskog jezika prepoznatljiv je po fonemama ‹ć› i ‹đ›, srpskim refleksima jotovanja suglasnika t i d. U srpskom dijalektu praslovenskog jezika glasovne grupe *tj, *dj dale su tš’, dž’ — koje su se potom preobrazile u afrikate ć, đ. Srpsku fonetiku imaju izvorno i makedonski govori: današnja nauka osporava Seliščevljevu tvrdnju da je makedonsko ќ, ѓ plod naknadnog srpskog uticaja5. Na periferiji nekadašnjeg srpskog areala — u današnjoj Albaniji, Mađarskoj i Bugarskoj — glasovne grupe tš’, dž’ metatezom su se preobrazile u št, žd (te reflekse imamo u bugarskom književnom jeziku i u poznom staroslavenskom)6. Po refleksima glasovnih grupa *tj, *dj suglasnički se diferenciraju ne samo istočnoslovenski i zapadnoslovenski nego se i od srpskog oštro odvajaju hrvatski (čakavski), u kojem je *tj > t’, *dj > j (kut’a, meja prema srpskom kuća, međa), i slovinjski (kajkavski), u kojem je uglavnom *tj > č, *dj > j (noč, meja prema srpskom noć, međa)7.

Srpski se u porodici slovenskih jezika izdvaja i sposobnošću regeneracije jotovanja kao praslovenske jezičke promjene. Pored opšteg ili (pra)slovenskog jotovanja — koje se u slučaju suglasnika t, d odvijalo samostalno u zasebnim slovenskim dijalektima, postoji novo ili srpsko jotovanje (braća, predgrađe) i najnovije ili jekavsko jotovanje (ćerati, đed itd). Prvo je nastalo poslije gubljenja poluglasnika ispred jote, koja se tako našla u neposrednom susjedstvu sa suglasnikom, a drugo kad je kratko jat (ě) dalo alofon [je]. Zapadni srpski susjedi, hrvatski i slovinjski sa slovenačkim, ne znaju za novo jotovanje.

Prelaskom l > o na kraju sloga formirana je specifična srpska konsonantsko-vokalska alternacija. Zakon o prelasku l u o fonetski više nije živ, te glas [o] u obliku bio više nije poziciona varijanta (alofon) foneme ‹l›.

Mogućnost upotrebe u istoj poziciji glasova l i o (krilce — krioce) svjedoči da je fonetska promjena fonologizovana — danas je o < l alofon foneme ‹o›.

2. Što se tiče podjele riječi na vrste, srpski jezik čuva jedan arhaizam, posesive kao hibridnu pridjevsko-imeničku kategoriju. Od imeničko-glagolskih vrsta riječi on, međutim, čuva samo infinitiv, dok se supin izgubio prenijevši svoje značenje najprije na infinitiv, a potom i na konstrukciju da + prezent. Srpski jezik je formirao predikative kao svoju specifičnu vrstu riječi, drugu i drukčiju od istoimene kategorije koja se obrazovala tokom istorijskog razvoja ruskog jezika. Najzad, tendencija formiranja brojeva kao specifične leksičko-gramatičke vrste riječi u srpskom nije gramatički ostvarena.

2.1. U srpskom jeziku su produktivni p o s e s i v i (tzv. prisvojni pridjevi) kao hibridna vrsta riječi sa obilježjem pridjeva i imenica. Čuva se njihova dvostruka gramatička priroda — kongruentni atribut koji može biti subjekat zavisne rečenice (to je Petrova kuća, koji je prošle godine poginuo). I u srpskom jeziku se širi upotreba posesivnog genitiva (ne bez uticaja stranih jezika) na račun posesivâ, kao što slabi vezanost ovih posljednjih s paradigmom imenica od kojih su izvedeni.

Srpski jezik relativno dobro čuva posesivni dativ kao sintaksičko sredstvo izražavanja pripadnosti. Srpski jezik karakterišu posesivne rečenice s glagolom imati (kao i praslovenski te većinu slovenskih jezika danas), za razliku od ruskog jezika, u kojem se isto značenje iskazuje pomoću egzistencijalnog glagola bыtь.

2.2. Srpski jezik karakteriše gramatična sinonimija infinitiva i konstrukcije da + prezent, dva futura te kondicional (potencijal) s očuvanom kategorijom lica i broja. S u p i n kao hibridnu glagolsko-meničku vrstu riječi srpski jezik je izgubio (za razliku od slovenačkog jezika s tzv. kajkavskim dijalektom kao njegovim organskim idiomom). Iako se supin gubio u korist infinitiva, njegovo značenje je postepeno preuzimala konstrukcija da + prezent.

2.3. Srpski jezik je razvio jednu novu vrstu riječi — p r e d i k a t i v e. Oni se pojavljuju u specifičnim frazeologiziranim konstrukcijama tipa blago (vama), teško (tebi), tako (ti života), i po pravilu imaju pobočni akcenat8.

2.4. U srpskom jeziku b r o j e v i su izgubili (od pet pa nadalje) ili gube (dva, tri, četiri) deklinaciju, pretvarajući se u neku vrstu imenica nulte deklinacije. Svi padeški odnosi se pri tom iskazuju adverbijalizovanim oblicima akuzativa, čemu se priklanjaju i imenice u funkciji broja (hiljadu, milion, milijardu, nedjelju, mjesec, godinu i sl.). Izvan toga srpski jezik se odupire nepromjenljivosti imenica, pa se pozajmljenice muškog roda fonetski, tvorbeno i morfološki adaptiraju (radio, radija; taksi, taksija).

Nekritičkom upotrebom stranih oblika književni jezik narušava ovu tipološku prepoznatljivost srpskog jezika, pa se tako u štampi i u književnim prevodima pojavljuju ženski antroponimi bez morfološke adaptacije tipa Elizabet. Živi jezik se nepromjenljivosti opire, najviše u obliku posesiva (Elizabetin) i dativa (Elizabeti). Ortografska i ortoepska norma treba da dâ prednost adaptiranim oblicima tipa Elizabeta, Margareta, Danijela, uz obrazloženje da se pozajmljuje osnova Elizabet-, Margaret-, Danijel-, dok su nastavci (-a, -ē, -i, -u, -o, -ōm) iz jezika primaoca. Pod uticajem engleskog jezika srpski jezik je primio muške i ženske hipokoristike tipa Miki, Zoki. I dok se muški uklapaju u deklinacioni sistem tvorbenom adaptacijom (osnova se proširuje u zavisnim padežima suglasnikom j-: Miki, Mikija; Zoki, Zokija), ženski su zasad imenice s krnjom deklinacijom — one imaju samo nominativ i vokativ. Jezička praksa se nedovoljno koristi mogućnošću adaptacije ženskih imena i zajedničkih imenica ženskog roda (pomoću suglasnika j-, k-, c- i odgovarajućih padeških nastavaka, čime se strano ime uklapa u domaće sufiksalne tipove; adaptacija mis → misica još je u domenu žargona).

3. Što se tiče imeničkih gramatičkih kategorija, srpski jezik je prilično arhaičan: sistem gramatičkog broja je dijelom uprostio (izgubivši dual), dijelom proširio (formiravši paukal); on čuva kategoriju roda; padežni sistem je samo djelimično uprostio razvivši sinkretički padež dativ-lokativ; razvio je kategoriju bića, ali je ona ograničena samo na akuzativ i samo na muški rod prve deklinacije.

3.1. U pogledu kategorije b r o j a srpski jezik karakterišu sljedeće tri crte. Kao i drugi slovenski jezici, srpski je izgubio dvojinu (u tom pogledu najarhaičniji je slovenački od savremenih jezika), ali se u onomastičkoj nominaciji ona dugo držala, o čemu svjedoče ojkonimi (imena naseljenih mjesta) Kuta, Rubeža, Sveta Vrača, mikrotoponimi Poda, Puta, Drijena, Studenca, oronim Koma i dr.9 U srpskom dvojinu semantički nisu nadomjestile konstrukcije tipa (rusko) mы s toboj. Pored singulara i plurala, srpski jezik ima ograničenu množinu ili paukal, koji je kao gramatički broj sintaksički nesamostalan — dolazi isključivo uz lekseme dva (dvije), tri, četiri, oba (obje), nekolika (nekolike).

3.2. U pogledu kategorije r o d a srpski jezik je veoma arhaičan. On čuva kategoriju roda u množini te u okviru pluralia tantum, nema gramatički oformljenu kategoriju imenica zajedničkog roda, čuva prirodni srednji rod — sve za razliku od savremenog ruskog jezika10.

3.3. Za razliku od svojih istočnih susjeda (bugarskog i makedonskog), srpski jezik dobro čuva kategoriju p a d e ž a. Za razliku od slovenačkog, ruskog i nekih drugih slovenskih jezika, srpski relativno dobro čuva vokativ. U poređenju s praslovenskim jezikom, srpski padeški sistem je djelimično uprošćen — oblički su se izjednačili dativ i lokativ, pa je novi lokativ (dativ-lokativ) ponovo postao padež koji dolazi i bez predloga. Sinkretizam dativa i lokativa nije potpuno završen — u nekim slučajevima se čuva akcenatska razlika: pokloniti grâdu prema živjeti u grádu (pri tom je predlog po napustio dativ i pridružio se predlozima uz lokativ: šetati po grádu).

Srpski jezik karakterišu i neka formalna obilježja: genitiv plurala na -ā (sźlā, žénā), nastavak -ōm u instrumentalu druge deklinacije (žčnōm) te oblički sufiks za množinu nekih imenica muškog roda (gradovi, gradōvā…).

3.4. I srpski jezik je razvio kategoriju b i ć a (živo — neživo), ali je ona, za razliku od češkog na primjer, ograničena samo na akuzativ, a za razliku od ruskog — svedena je na jedninu prve deklinacije muškoga roda: (vidim) učenika, ali (vidim) dijete, ženu, sudiju, ljude i sl., pa se može posmatrati kao potkategorija padeža (akuzativa jednine).

4. Što se tiče tipova promjene, srpski jezik je takođe arhaičan: on čuva dvostruku deklinaciju pridjeva, po određenom i neodređenom vidu (i kategoriju pridjevskog vida), čuva razuđenu kategoriju vremena, čuva participe kao hibridnu kategoriju (ali mu je participski sistem znatno redukovan), sačuvao je i proširio sistem enklitika.

4.1. Srpski jezik još čuva praslovensku kategoriju p r i d j e v s k o g v i d a — razlikovanje oblika tipa dobar (čovjek) i dobri (čovjek) u atributivnoj funkciji. Razlikovanje određenog i neodređenog vida i u srpskom je znatno suženo (u većini ostalih slovenskih jezika ono je sasvim izgubljeno).

4.2. Srpski jezik relativno dobro čuva razuđen sistem p r o š l i h v r e m e n a: perfekat, krnji perfekat, pluskvamperfekat i aorist, dok je upotreba imperfetka i u narodnim govorima i u književnom jeziku redukovana. U ovom pogledu srpski jezik se tipološki slaže sa svojim istočnim susjedima (bugarskim i makedonskim) te sa starim slovenskim književnim jezicima (staroslavenskim i staroruskim).

4.3. P a r t i c i p s k i s i s t e m je, međutim, u srpskom jeziku znatno redukovan: u živoj je upotrebi trpni glagolski pridjev perfekta (ali sa skoro iščezlim subjekatskim instrumentalom), nešto je rjeđi — u participskoj upotrebi — radni glagolski pridjev na -l, dok su ostali radni pridjevi na periferiji gramatičkog sistema — ostvaruje se adjektivizacija oblikâ i terminologizacija sintagmi, na primjer: putujuće pozorište, novodošavši ambasador. U posljednje vrijeme zapaža se širenje tvorbe i upotrebe navedenih oblika participskog porijekla.

4.4. Sistem e n k l i t i k a (zamjeničkih i glagolskih) srpski jezik je dijelom sačuvao a dijelom naknadno razvio i usavršio, tako da on može služiti kao model praslovenske (i praindoevropske) situacije pri rekonstrukciji rasporeda enklitika u odnosu na akcentovanu riječ, u skladu s Vakernagelovim zakonom.

Srpski jezik, zapravo, ima tri mogućnosti izražavanja značenja u zamjeničkom sistemu —

a) u poziciji objekta: ↓Rekao mi je↓ (sa enklitikom i jednom, prostom fonetskom riječju). ↓Meni je rekao↓ (s pobočnim akcentom na zamjeničkom obliku i jednom, složenom fonetskom riječju). ↓Meni je↓rekao↓ (s glavnim akcentom na zamjeničkom obliku i dvije proste fonetske riječi);

b) u poziciji subjekta: ↓Rekao sam↓ (s elipsom zamjenice i jednom, prostom fonetskom riječju). ↓Ja sam rekao↓ (s pobočnim akcentom na zamjeničkom obliku i jednom, složenom fonetskom riječju). ↓Ja sam↓rekao↓ (s glavnim akcentom na zamjeničkom obliku i dvije proste fonetske riječi).

5. Ostavljajući po strani neke manje bitne tipološke posebnosti srpskog jezika, treba istaći i njegove odlike vezane za etničke osobine naroda koji njime govori, kao i za tipove književnog jezika koji su se na njega naslanjali.

Srpski je jedini slovenski jezik a Srbi jedini slovenski narod koji imaju i pronominalne nazive (naš jezik, govoriti naški, naš narod, mi). S tim u vezi je i nestabilnost njegovog imena, kroz istoriju i danas. Ranije se on nazivao ilirski, slovinski itd., danas se zove još „hrvatski“, „bošnjački“ itd.

Srbi su u svojoj kulturnoj istoriji imali četiri tipa književnog jezika koji su se manje ili više naslanjali na živi srpski (narodni) jezik.

5.1. Prvo je s t a r o s l a v e n s k i književni jezik, čija je najranija faza imala nesumnjivo srpske fonetske i gramatičke odlike. U osnovi staroslavenskog jezika je onaj slovenski dijalekat koji je imao konsonantske foneme ‹đ› i ‹ć›.

U glagoljici se posebnim slovom, đervom, obilježava grčko g ispred vokala prednjeg reda u onomastičkim i kulturnim pozajmicama iz grčkog (a to se može tumačiti samo tako što su nosioci toga jezika imali đ u svom glasovnom sistemu).

U ćirilici su se upotrebljavale tri ligature: ako su dvije od njih komponovane tako da lijevo slovo zauzima donji, a desno gornji dio ligature (Ş =ñt, Ô = ou), onda se s dosta sigurnosti može smatrati da je i ligatura ú komponovana na isti način: tš. Vidjeli smo da je tš’ srpski refleks glasovne grupe *tj i da je slivanjem dviju komponenti nastala afrikata ć. Kada je žarište slovenske pismenosti bilo preneseno u Bugarsku, ligatura ú je dobila novo čitanje — „št", u skladu s glasovnom vrijednošću koja je lokalno dobijena kao rezultat jotovanja t (od primarnog tš’ metatezom je, kao što smo vidjeli, dobijeno št).

5.2. Drugi tip književnog jezika kod Srba je s r p s k o s l a v e n s k i jezik, srpska redakcija staroslavenskog jezika, nastala kao plod upotrebe crkvenoslavenskog jezika u srpskoj govornoj sredini. Ta redakcija je odražavala fonetske (i druge) promjene u živom jeziku: gubljenje nazala (é > u, ę > e), izjednačavanje poluglasnika ă i â u jedan glas i naknadnu vokalizaciju poluglasnika u jakom položaju po srpskom modelu (â > a), gubljenje fonetske posebnosti vokala ă› u korist i. Od svih tih promjena jedina knjiška (vještačka) ticala se vokalizacije poluglasnika u slaboj poziciji (sâborâ → sabor), po čemu se srpskoslavenski razlikuje od živog srpskog, u kojem je poluglasnik u slaboj poziciji nestao, što je uslovilo druge fonetske promjene (s’bor → zbor). Iz bugarske redakcije staroslavenskog srpski je preuzeo neke lekseme sa suglasničkim grupama št, žd (one u kojime bi srpski refleksi bili ć, đ).

U literaturi se uvriježilo shvatanje da je srpskoslavenski imao ekavsku glasovnu vrijednost. To se ne može generalno tvrditi — iz najmanje tri razloga. 1° Ekavski refleks starog jata (ï) obuhvatao je samo dio srpskih govora. 2° I oni govori u kojima je jat imao tendenciju fonetskog približavanja (potom i izjednačavanja) s e prethodno su imali refleks ei, o čemu svjedoče tzv. jatovski govori u sjeverozapadnoj Šumadiji te posebna glasovna vrijednost refleksa jata u „konzerviranim" govorima (govor galipoljskih Srba u turskoj te krašovanski govor u rumunskoj jezičkoj okolini). 3° Miješanje grafema e i ď moglo je da znači slabljenje, a ne potpuno gubljenje date opozicije. Miješanje navedenih grafema nije specijalnost samo srpske redakcije: u nekim pozicijama takvo miješanje je bilo šire rasprostranjeno.

5.3. Treći tip književnog jezika kod Srba bio je s l a v e n o s r p s k i, srpska redakcija ruskoslavenskog jezika. On se razlikovao od izvornog ruskoslavenskog — ruske redakcije crkvenoslavenskog jezika — po nekolikim specifičnostima. Grafema ď je imala fonetsku vrijednost „je" ili „e" s prethodnom mekoćom suglasnika l i n — ne samo u pozicijama etimološkog jata nego i u primjerima gdje su lj i nj rezultat praslovenskog jotovanja (nïgov i sl). Slogotvorno ‹r› obilježavalo se s dva slova — er, dok su grafijski sljedovi áè i •è imali vrijednost dugog vokala i.

5.4. Četvrti tip književnog jezika kod Srba jeste Vukov i vukovski s r p s k i n a r o d n i jezik najprije ijekavskog (a potom još i ekavskog) izgovora. Nema nikakve sumnje da je Vuk odabrao ono što je u srpskom centralno i tipološki prepoznatljivo, ono što čini bogatstvo našeg jezika (da i mi upotrijebimo pronominalni oblik umjesto etničkog naziva), a u te osobine, vidjeli smo, spada i ijekavica.

Serbskij jazыk sredi slavjanskih jazыkov

V nastojaщeй rabote rassmatrivaetsja mesto serbskogo dialekta v sistemepraslavjanskogo jazыka; dajutsja harakteristiki fonologičeskoj i grammatičeskoj sistemы serbskogo literaturnogo jazыka, a takže očerk tipov literaturnыh jazыkov u Serbov — načinaя so staroslavjanskogo i končaja sovremennыm serbskim literaturnыm jazыkom.

Napomene

1 A. Belić. Srpskohrvatski jezik. – S. Stanojević. Narodna ensiklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka. Zagreb, 1929. knj. IV, 413–429; D. Brozović. Mjesto hrvatskosrpskoga jezika u slavenskoj jezičkoj porodici. – Radovi ANUBiH, knj. XXXV, Odjeljenje društvenih nauka, knj. 12. Sarajevo, 1969; D. Brozović, R. Ivić. Jezik, srpskohrvatski/hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski. Zagreb, 1988, 1–119. (Izvadak iz II izdanja Enciklopedije Jugoslavije); V. P. Gudkov. Serbohorvatskiй яzыk. – Lingvističeskiй эnciklopedičeskiй slovarь. Moskva, 1990, 443–444.

2 P. Ivić. [Kritika na:] I. Popović. Istorija srpskohrvatskog jezika. Novi Sad, 1955. – Južnoslovenski filolog, Beograd, 1955–1956, knj. XXI, sv. 1–4, 315, nap. 1.

3 „Hrvatski narodni jezik (čakavsko narečje) i srpski narodni jezik (štokavsko narečje) ne samo da danas nisu jedan jezik nego to nikad nisu ni bili. Tačnije: oni su bili jedan jezik jedino u sastavu praslovenskoga jezika, zajedno sa svim ostalim slovenskim dijalektima. To znači da se čakavsko i štokavsko narečje, tj. hrvatski i srpski jezik, genetski ne svode na jedan jezik, pa čak ni na jedan praslovenski dijalekat. Od samoga početka svoga formiranja to su bila dva praslovenska dijalekta, koja su se razvila u dva zasebna južnoslovenska jezika“ (R. Marojević. Ćirilica na raskršću vekova: Ogledi o srpskoj etničkoj i kulturnoj samosvesti. Beograd – Gornji Milanovac, 1991, 130). Up. i: R. Marojević. Aktuelni trenutak srpskog književnog jezika. (Povodom referata Pavla Ivića). – Spone, Nikšić, 1994, XXVI, br. 5–6 [Aktuelna pravopisna i jezička pitanja], 95–100. Najautoritativniji lingvista epohe u oblasti slovenske etnogeneze i etimologije, O. N. Trubačov (1930–2002) smatra da nije moguće genetski izvesti „danas postojeće srpskohrvatske dijalekte d i r e k t no iz prasrpskohrvatskog jezičkog jedinstva“ i da su to samostalni drevni dijalekti. Na naučnoj konferenciji o indoevropskom problemu (Institut arheologije AN SSSR-a, 18–19. decembar 1986) Trubačovljevo gledište o važnosti i vitalnosti konvergencije u istoriji i razvoju jezika podržao je O. S. Širokov, pozvavši se pri tom na primjer južnoslovenske grupe jezika, koji sigurno n i s u p r e d s t a v lj a l i p o l a z n o j e d i n s t v o, nego su samo sekundarno, u t o k u k o n s o l i d a c i j e, razvili niz „opštejužnoslovenskih“ specifičnosti (podvlačenja su Trubačovljeva; isp.: O. N. Trubačev. Эtnogenez slavяn i indoevropeйskaя problema. – Эtimologiя: 1988–1990. Moskva, 1992, 14).

4 Pobočni akcenti u srpskom jeziku prvi put su obrazloženi u našem kritičkom izdanju Gorskog vijenca (Podgorica, 2005), a iste godine u oktobru i na nacionalnom Kongresu slavista u Vrnjačkoj Banji. Pobočni akcenti u srpskom i ruskom jeziku predmet su referata pisca ovog članka za međunarodni Kongres slavista (Ohrid, 2008), koji se, pod naslovom Učenje o pobočnim akcentima i Vakernagelov zakon o rasporedu enklitika, objavljuje u Zborniku Matice srpske za slavistiku.

5 G. A. Haburgaev. Pervыe stoletiя slavяnskoй pisьmennoй kulьturы: Istoki drevnerusskoй knižnosti. Moskva, 1994, 38.

6 Glasovne grupe št, žd drugačije se tumače u dosadašnjoj lingvističkoj literaturi. U njoj se polazi od jotovanja glasovnih grupa *tj, *dj već u praslovenskom jeziku, pri čemu su one dale t’, d’ (A. Belić. Nav. djelo; R. Bošković. Osnovi uporedne gramatike slovenskih jezika: I. Fonetika. Beograd, 1968, 97–99). Haburgajev polazi od promjena *tj > t’t’, *dj > d’d’ i razvoja šuštave komponente na mjestu prvog suglasnika (G. A. Haburgaev. Staroslavяnskiй яzыk. Moskva, 1974, 152–153). Svoje tumačenje — koje je u prvoj publikaciji ovog članka prvi put pismeno izneseno (članak je objavljen pod naslovom Srpski jezik u porodici slovenskih jezika. – Studije srpske i slovenske: Serija I. Srpski jezik, Beograd, 1996, I, br. 1–2, 334–342, potom je preštampan u knj.: Srpski jezik danas, Beograd, 2000, 38–45, i (ekavski) u knj.: Staroslavenske studije, Beograd, 2000, 105–112; ovdje je članak znatno proširen) — autor obrazlaže u raspravi Srpsko ć, đ prema staroslavenskom št, žd: Uz pitanje o refleksima praslovenskih glasovnih grupa *tj, *dj (u pripremi). U međuvremenu smo pitanje opširnije razmotrili u radu Srpski jezik i slavistika, koji je objavljen, latinicom, najprije u časopisu Srbistika / Serbica, 1998, I, br. 2–3, 5–40, a potom, ćirilicom, ekavski u knjizi Staroslavenske studije, Beograd, 2000, 113–142 (o refleksima *tj, *dj vidi na s. 117–122), ijekavski u knjizi Srpski jezik danas, Beograd, 2000, 5–37 (o refleksima *tj, *dj vidi na s. 10–14).

7 U riječi noć imali smo glasovnu grupu *kt, čiji je refleks ispred vokala i i poluglasnika prednjeg reda bio isti kao i refleks glasovne grupe *tj (vidi: R. Bošković. Nav. djelo, 99–100). U međuvremenu je naučno riješeno pitanje sudbine glasovne grupe *kt u navedenoj poziciji (u našem radu objavljenom u časopisu Srpski jezik 2000. godine, kao i u referatu koji je podnesen na naučnom skupu posvećenom Soboljevskom, Moskva, jun 2007. godine).

8 Predikativi kao novoformirana vrsta riječi u savremenom srpskom jeziku prvi put su obrazloženi na naučnom skupu u Podgorici u maju 2007. godine i u posebnoj studiji koja se objavljuje u Radovima Filozofskog fakulteta u Banjoj Luci (za 2007. godinu).

9 R. Marojević: a) Postanak toponima Kuta. (Uz pitanje o tragovima duala u slovenskoj toponimiji). – Onomatološki prilozi, Beograd, 1981, knj. II, 153–154; b) Postanak toponima Rudeža i Rubeža. (Još dva priloga pitanju o tragovima duala u slovenskoj toponimiji). – Onomatološki prilozi, Beograd, 1982, knj. III, 151–154.

10 O tipološkom udaljavanju ruskog i srpskog jezika u poređenju s praslovenskim vidi: R. Marojević. Tipološko diferenciranje ruskog i srpskohrvatskog jezika (iz dijahronijske i sinhronijske perspektive). – Južnoslovenski filolog, Beograd, 1986, knj. XLII, 21–41, preštampano u knj.: Srpski jezik danas, Beograd, 2000, 46–66: Tipološko diferenciranje ruskog i srpskog jezika (iz dijahronijske i sinhronijske perspektive).