Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd

Austrija je još od 18. veka aktivno radila na sprečavanju srpske ideje i rasrbljivanju srpskog naroda. Beč i Rimokatolička crkva nastojali su da održe Hrvate kao posebnu narodnu zajednicu, da ih ojačaju na račun Srba i upotrebe kao sredstvo za ostvarivanje svojih geopolitičkih interesa i misionarskih i prozelitskih ciljeva. U tom svetlu treba posmatrati mali geopolitički spis iz 1700. godine Croatia rediviva Pavla Ritera Vitezovića, austrijskog oficira i rodonačelnika velikohrvatske politike. Riter je falsifikovao istorijske činjenice i rimsku Iliriju izjednačio sa velikom Hrvatskom od Alpa do Crnog mora, koja je, po njemu, obuhvatala Belu Hrvatsku (Slovenija, Istra, Hrvatska, Slavonija i Dalmacija) i Crvenu Hrvatsku (Bosna, Makedonija, Srbija i Bugarska). Kao neophodan uslov za „oživljavanje“ ove „hrvatske države“, Riter je predložio izbor štokavskog narečja, odnosno srpskog jezika. Znao je da na čakavskoj ili na kajkavskoj osnovi ne može biti uspostavljena velika hrvatska država.

Tridesetih godina 19. veka, kada je srpska politička misao bila na nivou Karađorđevih državotvornih ideala, Austrija je nastojala da, uz podršku nekolicine hrvatskih intelektualaca, uglavnom stranog porekla, ilirizmom parira Kneževini Srbiji i njenoj spoljnopolitičkoj strategiji oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda. Do ilirskog pokreta Hrvati i Srbi živeli su odvojeno, svako na svom etničkom prostoru; razlikovali su se po jeziku: Hrvati su govorili hrvatskim jezikom – kajkavskim narečjem, a Srbi srpskim jezikom – štokavskim narečjem. Ilirstvom Hrvati napuštaju svoj jezik i preuzimaju Vukov srpski narodni jezik i proglašavaju ga za književni jezik Hrvata; tako dolaze u neraskidivu vezu sa Srbima. Pokret je imao izrazito geopoli tičke konotacije: stvaranje geopolitički održive hrvatske države. Gajeva ilirska kao i Štrosmajerova jugoslovenska ideologija bile su geografski determinisane, u funkciji brisanja srpsko – hrvatske etničke granice i osvajanja srpskog etničkog prostora. Svojim političko-teritorijalnim posezanjima, ilirci nastavljaju velikohrvatske ideje Pavla Ritera Vitezovića, čija je Croatia rediviva postala obavezna literatura i uputstvo za rad Gaja, Starčevića, Štrosmajera, Jagića, Kvaternika, Franka, Supila, Pilara, Trumbića, Radića, Mačeka, Pavelićevih ustaša i njihove „Croatia sacra“, do Tuđmana i njegove gotovo etnički čiste Hrvatske. Svi oni, odreda, pozivali su se na „hrvatsko državno i istorijsko pravo“ i tezu o hrvatskom »političkom« narodu u stvaranju hrvatskog geopolitičkog „optimuma“. Negirali su srpski jezik, srpsko ime i srpski narod zapadno od Drine i razlikovali su se samo u metodu borbe protiv Srpstva.

Tako je s ilirizmom, koji je počeo „izbacivanjem hrvatskog jezika kroz prozor“ – kako je govorio Miroslav Krleža, i prisvajanjem Vukovog srpskog jezika, formiran austro-hrvatski geopolitički projekat izlaska trožupanijske kajkavske Hrvatske na širinu srpskog jezičkog i etničkog prostora. Tako je došlo do prvog, istorijskog susreta Hrvata i Srba; taj susret bio je i njihov međusobni sukob, koji traje do današnjih dana.

Da je hrvatsko preuzimanje srpskog jezika imalo političke razloge svedoči grof Janko Drašković, predsednik Narodne (Ilirske) stranke, u svojoj Disertaciji... zahtevom da se uz podršku bečkog Dvora „ujedine sve hrvatske zemlje“: da se Hrvatskoj vrati Dalmacija, da se ispod vojnog režima izuzme Vojna krajina, da se Rijeka ujedini sa Hrvatskom, i da se Bosna i Hercegovina pripoje Hrvatskoj. Drašković je tu veliku Hrvatsku nazivao „Velika Ilirija“ i video kao samostalnu zajednicu Južnih Slovena pod krunom Habzburgovaca.3

Važno je istaći da su svi hrvatski pisci i političari, od Vitezovića do Tuđmana, bili snažno frustrirani i opterećeni veličinom, oblikom i etničkim sastavom Hrvatske. Oblik i veličina državnog prostora Hrvatske značajno su uticali na formiranje hrvatskog političkog mentaliteta i državne ideologije. Stoga su sve hrvatske koncepcije bile izrazito geopolitičke. Usled geopolitičke nemoći hrvatski etnički prostor je ostao istorijski izobličen, dugačak, spljošten, male dubine (i nakon razvojačenja Vojne granice 1881. godine), nesrazmernih granica, na mestima prekidljiv. Oblik hrvatske teritorije, i nakon ujedinjenja Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, predstavlja za Hrvate trajan geostrateški nedostatak i geopolitičku frustraciju.

Vekovima prebivajući u položaju „ostatka ostataka“, „preostalih područja“, Hrvatska ne uspeva da se uspostavi kao geografski dovršena i geopolitički samosvojna jedinica. Nigde geografija nije izvršila tako odlučujući uticaj na političke ideje i državnu politiku, kao što je to slučaj sa Hrvatskom. Geografski činilac je ovde poistovećen sa državnim razlogom. Otuda je „geopolitika hrvatski nagon više nego kod drugih južnoslovenskih naroda“.4 S obzirom da ne može da se širi na sever i zapad Hrvatska teži istoku, tj. na srpski etnički prostor. Paradoks hrvatske geopolitike sadržan je u težnji Hrvata da se politički vežu za zapad, a da se istovremeno teritorijalno prošire na istok. Na to su uticali nedostaci geopolitičkog položaja Hrvatske, kao i vekovne težnje Rimokatoličke crkve prema pravoslavnom Balkanu, ali, takođe, jednako, ako ne i više, slabosti srpske filologije i politike u poslednjih vek i po. Na tom osnovu javljaju se ilirstvo Ljudevita Gaja i jugoslovenstvo Josipa Jurja Štrosmajera. Ove ideje i pokreti, zasnovani na „hrvatskom istorijskom i državnom pravu“ i hrvatskom „političkom“ narodu, bili su usmereni ka unijaćenju, pokatoličavanju i pohrvaćivanju srpskog naroda u zapadnim srpskim zemljama i stvaranju verski homogene i etnički čiste velike Hrvatske.

Gotovo svi hrvatski pisci i političari od ilirskog pokreta do danas, pozivaju se na to famozno, virtuelno, anahrono državno i istorijsko pravo, zasnovano na feudalnom načelu: „čija zemlja, onoga i vera“, koje je ušlo u političke stranke i njihove političke programe. Preinačeno, ovo načelo sada glasi: „čija zemlja, onoga i nacija“, i ono je samo hrvatsko. Po uzoru na Mađare (J. Etveš, L. Košut), Hrvati su na temelju istorijskog i državnog prava postavili tezu o hrvatskom „političkom“ narodu i počeli da ističu da na teritoriji Hrvatske postoji samo jedan „politički“ ili „diplomatički“ narod, a to je hrvatski. Akademik Krestić konastatuje: „Iako mali i brojem i teritorijom svoje države, oni su, polazeći od 'svojih državnih i povjesnih prava' ispoljavali velike teritorijalne aspiracije prema svojim susedima, pogotovo prema Srbima i njihovim istorijskim i etničkim teritorijama. O hrvatskim imperijalnim težnjama govore i nazivi koji su trebali da razvijaju geopolitičku svest hrvatskog naroda: 'alpinski Hrvati' (Slovenci), 'pravoslavni Hrvati' (Srbi) i 'neprijeporni Hrvati' ili 'cvijet hrvatskog naroda' (muslimani), zatim 'Turska Hvatska', 'crvena Hrvatska', 'Bijela Hrvatska' i 'karantanska Hrvatska', koji se odnose na delove Bosne, na Crnu Goru, Dalmaciju i Sloveniju. Ti nazivi su pažljivo negovani i tokom više stotina godina usađivani u svest hrvatskog naroda s ciljem da mu se razvije uverenje o veličini Hrvatske i brojnoj snazi Hrvata“.5

Pokušaj da se srpskom narodu nametne hrvatska politička misao i Srbi prikažu kao deo hrvatskog „političkog“ naroda, uz negiranje njegove jezičke, nacionalne i druge posebnosti, izazvaće teške sukobe između ova dva naroda koji će kulminirati genocidom nad srpskim narodom u NDH u toku Drugog svetskog rata i njegovim nastavkom i etničkim čišćenjem Srba tokom rata 1991-1995. godine.

Već je patrijarh Rajačić, 1861. godine, uočio pokušaj Hrvata da ilirstvom, a zatim jugoslovenstvom zatupe srpski patriotski osećaj, da tek primljeni srpski jezik proglase jugoslovenskim, da pod navodno zajedničkim imenom, iz uskih kajkavskih područja zaposednu srpsko štokavsko područje, a Srbe privedu katolicizmu. „Srbi imena svoga koje ima svoju istoriju u svetu i slovenstvu ni za čije ime promeniti neće. Ovo ni za ljubav 'velikoilirstva' ni 'velikojugoslovenstva' ni 'hrvatstva' sve da im silom namerava nametnuti“ – govorio je Rajačić.6

Srbi su odbacili ilirstvo kao „kamen smutnje“ i hrvatsku „podvalu“, ali, nažalost, nisu i Štrosmajerovo jugoslovenstvo i Jagićev rimokatolički filološki program. Ova ideja predstavljaće ključnu koncepciju gotovo celokupne hrvatske političke javnosti, i ona će od austrougarske nagodbe (1867) i hrvatskougarske nagodbe (1868) do propasti Dvojne monarhije, predstavljati tzv. trijalistički program za preuređenje Monarhije, u kojoj bi „Velika Ilirija“, kasnije Štrosmajerova Jugoslavija, sa centrom u Zagrebu, predstavljale, zapravo, veliku Hrvatsku, kao federalnu jedinicu u sastavu Habzburške monarhije.

Srpska ideja jugoslovenstva zasnovana na Vukovom filološkom programu o „Srbima tri zakona“ i jezičkom razlikovanju Srba i Hrvata, održala se do Prvog svetskog rata, a onda je štrosmajerovsko-jagićevska ideja o „jednom troimenom narodu“ ovladala srpskom društvenom i političkom elitom. Prihvatili su je Stanoje Stanojević, Aleksandar Belić, Jovan Cvijić, Jovan Skerlić... Skerlić je 1913. predlagao da Hrvati prihvate ekavicu a Srbi latinicu. Cvijić je stajao na Garašaninovim stajalištima da na Balkanu ne može da se održi mala država. Slično je mislio Slobodan Jovanović. Razlozi odbranjivosti države upućivali su ih na stvaranje prve južnoslovenske države. Ne može se tvrditi da nije bilo srpskih intelektualaca i političara koji nisu ukazivali na hrvatske političko-teritorijalne pretenzije u to vreme. Činili su to: prota Ruvarac, u svom poznatom spisu Evo, šta ste nam krivi, zatim Milovan Milovanović: Srbi i Hrvati, zatim sa istoimenim člancima Nikola Stojanović i Nikola Pašić. Srpska vlada je ušla u rat sa jugoslovenskim programom, tj. sa ciljem oslobođenja neoslobođene braće, Hrvata i Slovenaca i ujedinjenja u zajedničku jugoslovensku državu. Međutim, srpska društvena i politička elita nije do kraja pronikla u hrvatski politički mentalitet i nisu uzimali u obzir verske razlike. Prenebregavali su poruke i odluke sa Prvog hrvatskog katoličkog kongresa održanog u Zagrebu 1900. godine, na kojem je odlučeno da se svi katolici srpskog jezika imaju smatrati Hrvatima. Nisu ozbiljno uzeli u obzir ni hrvatske pravaške i klero-furtimaške antisrpske demonstracije iz 1892, 1895, 1902, 1905, zatim 1914. godine, koje su predstavljale neprekinuti lanac genocidnog ponašanja prema Srbima koji će dovesti do svoje kulminacije u „nezavisnoj“ hrvatskoj državi u toku Drugog svetskog rata i biti nastavljen u etničkom čišćenju RSK u ratu 1991-1995. godine.

Srpska ideja jugoslovenstva, kompatibilna sa evropskom slavistikom i idejama Dobrovskog, Kopitara, Miklošiča, Šafarika, Dositeja, Fihtea, Herdera, Vuka, napuštena je najpre na filološkom, a potom i na političkom polju. Učinio je to već Vukov sledbenik i najveći lingvista srpski Đura Daničić. Daničić je, kao i Vuk, čakavsko narečje držao za hrvatski jezik, kajkavsko za slovenački, a štokavsko narečje za srpski jezik. Naučno je podupirao Vukove poglede na srpski jezik i književnost, poznatim delima: Rat za srpski jezik i pravopis i Razlike između srpskog i hrvatskog jezika (1858). Ali, nažalost, posle Vukove smrti, prihvatiće hrvatsku, štrosmajersko-jagićevsku tezu o dvonacionalnom imenu srpskog jezika kao: hrvatski ili srpski, zbog čega je izabran za tajnika JAZU (1867) i preselio se iz Beograda u Zagreb. Kao rezultat njegove naučne nedoslednosti pojavio se Riječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, koji JAZU izdaje od 1882. godine.

Najbolju formulaciju Gajevog ilirizma i Štrosmajerovog jugoslavizma dali su Jovan Dučić i Lazo M. Kostić, zatim Branko Mašić kordunaški emigrant u Americi.

S druge strane, Hrvati nisu mogli sakriti činjenicu da su jezik preuzeli od Srba. Priznavao je to i sam tvorac ilirstva, Ljudevit Gaj, ali i drugi hrvatski filolozi i lingvisti, posle njega. Po samom Maretiću njegova Gramatika pravljena je na korpusu Vukovih i Daničićevih dela, a Hrvatski rječnik Broza i Ivekovića na osnovu dela Vuka, Daničića, Njegoša i Milana Đ. Milićevića, što drugim rečima znači na osnovama srpskog jezika.

Kao što je poznato, prvu jugoslovensku državu činila je Srbija, kojoj su se prethodno prisajedinile Crna Gora i Vojvodina, tj. Banat, Branja, Srem i Bačka, i, sa prostora poražene Dvojne monarhije, Slovenci, Hrvati i Srbi, koji su bili osnovali međunarodno nepriznatu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba. U novu državu ušli su, dakle, ravnopravna tri naroda sa svojim teritorijama. Danas Slovenci i Hrvati sa tih prostora imaju svoje nezavisne države. Šta je sa Srbima i njihovom državom!

Od početka prva jugoslovenska država bila je opterećena tzv. hrvatskim pitanjem. U jednu državu ujedinila su se dva naroda koja su do juče međusobno ratovala, došlo je do sukoba političkih ideja i mentaliteta, različitog poimanja države. Zbog sukoba ideje Srbije koja „oslobađa i ujedinjuje" i hrvatskog separatizma, prva jugoslovenska država nije nije bila dugog veka.

Tamo gde je stao Štrosmajer, nastavio je Josip Broz. Pod izgovorom „velikosrpskog hegemonizma“, zaštitio je Hrvate od sankcionisanja učinjenog genocida nad Srbima, po nalozima Kominterne, a u duhu političkih stavova Britanaca i HSS-a izvršio je federalizaciju zemlje koja nije utemeljena ni na istorijskom ni na etničkom načelu, niti je ikad pravno sankcionisana; uspostavio je „državu ravnoteže“ zasnovanu na načelu „slaba Srbija jaka Jugoslavija“. Ovaj njegov model jedva da je preživeo svog kreatora.

Josip Broz se klonio svakog jugoslovenstva; lansirao je tezu o „brastvu i jedinstvu", proglasio nove nacije u liku Crnogoraca, Makedonaca, a šezdesetih godina i bosanskih Muslimana i otvoreno krenuo u konfederalizaciju jugoslovenske države.

I ovde je isprednjačio jezički separatizam Hrvata. Najpre je Novosadskim dogovorom iz decembra 1954. „utvrđen“ zajednički narodni i književni jezik Hrvata, Srba i Crnogoraca, pod nazivom hrvatskosrpski/srpskohrvatski. A već 1967. Hrvati ustaju protiv ovog sporazuma svojom Deklaracijom o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika, koju je potpisao i njihov najveći književnik Miroslav Krleža. Krleža je to objasnio rečima da Srbi i Hrvati imaju jedan jezik koji Hrvati zovu hrvatski, a Srbi srpski. Na ovo je odgovorilo oko 40 srpskih književnika svojim Predlogom za razmišljanje, čime je samo primljeno k znanju i prihvaćeno njihovo zalaganje za ravnopravnost „hrvatskog“ jezika, a zatim je Matica hrvatska marta 1971. otvoreno odustala od Novosadskog sporazuma. U Ustavu iz 1974. godine sadržani su hrvatski separatistički zahtevi, pa i oni o jeziku; jezik je sada hrvatski ili srpski, kao u vreme Štrosmajera i Jagića.

Srbi u Hrvatskoj, iako konstitutivan i sa Hrvatima ravnopravan narod, doživeli su da im Hrvati po drugi put prisvajaju njihov srpski jezik. I ne samo to; ugašene su mnoge srpske kulturne i prosvetne ustanove; poslednja „Prosvjeta" 1980. godine.

Na političkom planu status i položaj Srba u jugoslovenskoj federalnoj jedinici Hrvatskoj bio je ustavno zajemčen; Hrvatska je uspostavljena kao dvonacionalna država Hrvata i Srba, kao što je na primer Belgija država Flamanaca i Valonaca, ili Švajcarska tronacionalna država Nemaca, Italijana i Francuza, ili Bosna i Hercegovina tronacionalna država Srba, Hrvata i (od 1967. godine) Muslimana. Hrvati su, međutim, slično prisvajanju i krađi srpskog jezika, isto učinili i sa srpskim narodom: oduzeli mu konstitutivnost i sveli ga na nacionalnu manjinu.

„Trideset godina posle Novosadskog dogovora pojavila se u Minhenu (1984) Karta hrvatskog jezika s dodatkom srpskog u knjizi Dobar dan! Čiji je autor Tomo Matasić.

Tomo Matasić: Karta hrvatskog jezika sa dodatkom srpskog,
iz knjige Dobar dan, Minhen 1984.

Mada razlikovanje srpskog i hrvatskog (čakavskog) jezika nije ni teško ni nemoguće, ne treba očekivati da će to razlikovanje biti lako prihvaćeno, posebno sa hrvatske strane. U pitanju je nezdrava ambicija koja se do sada za Hrvate pokazivala kao plodonosna: širenje jezičkog i etničkog prostora na račun Srba, čime se ovima oduzimaju i ljudi, i jezik i književnost. Te opasnosti Srbi još uvek nisu dovoljno svesni; tačnije: ne dozvoljava im se da budu svesni.

Svest o ovoj opasnosti nemaju ni političari, kao što je nemaju ni filolozi. Srbi su u situaciji da brane ne samo identitet i integritet svog jezika i svoje književnosti, nego i svoj nacionalni identitet. Srpska filološka, istorijska i politikološka nauka imaju obavezu da ukažu na činjenicu da su verske razlike na srpskom jezičkom i etničkom prostoru postale osnovne vododelnice na kojima su organizovani novi nacionalni entiteti i njihove države. Srbi rimokatolici postali su Hrvati, Srbi muhamedanci postali su Bošnjaci, a u toku je i crnogorska antisrpska državotvornost.

3 Dragoslav Janković/Mirko Mirković, Državnopravna istorija Jugoslavije, Naučna knjiga, Beograd, 1987, 233.

6 Vasilije Krestić, Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914, NIP Politika, Beograd, 1991, 81.