Država Jugoslavija stvorena je na ideji o jednom narodu sa tri imena koja je po poreklu hrvatska ili još tačnije: austrohrvatska. To je samo preimenovana unitaristička ideja ilirskog pokreta koja je tridesetih godina 19. veka, u vreme obnavljanja srpske države, bila uperena protiv afirmacije ideje o srpskom identitetu i mogućem državnom objedinjavanju srpskog naroda. Ilirska ideja, antisrpska u svojoj biti, kasnije je oživljavana u delovanju hrvatskih prvaka u politici i filologiji: Josipa Juraja Štrosmajera, Vatroslava Jagića, Miroslava Krleže, Viktora Novaka, Josipa Broza Tita i drugih.

Srpski vodeći intelektualci u doba ilirskog pokreta (Vuk, Tekelija, Sarajlija, Sterija) nisu pristajali uz ideju ilirskog pokreta Ljudevita Gaja. A kritiku te ideje su najodređenije izložili tadašnji prvaci Matice srpske Teodor Pavlović i Jovan Subotić. Oni su rekli: mi, Jugo-Slavjani, odnosno: Bugari, Srbi, Hrvati i Slovenci nismo jedan narod, Iliri (kao što hoće ilirci) već smo posebni narodi, ali međusobno bliski. Jugoslovenstvo je za njih bilo samo deo slovenske uzajamnosti koja je u ono vreme bila vrlo živa, podstaknuta naročito razvojem slavistike. U ilirskom pokretu oni su videli pokušaj da se od Srba oduzme njihova nacionalna tradicija i to su i rekli. Pošto projekat o jednom slovenskom narodu koji bi se zvao Iliri nije uspeo, sa iste strane ponovo je ponuđen isti projekat, ali pod novim imenom, jugoslovenskim. Biskup Štrosmajer preuzeo je od Pavlovića i Subotića izraz Jugosloveni i ispunio ga drugim sadržajem imajući u vidu prvenstveno interese Austrije. Po njemu, Jugosloveni su samo Slovenci, Hrvati i Srbi. Ova tri naroda, kao austrijski podanici, bili bi u federalizovanoj Austriji posebna jedinica sa Zagrebom kao glavnim centrom. Na štrosmajerovskoj ideji „jednog troimenog i troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“ koji govori jednim jezikom „srpsko-hrvatsko-slovenačkim", kako je taj jezik nazvan ustavima iz 1921. i 1931. i stvorena je Jugoslavija.

Srpska ideja jugoslovenstva bila je dominantna među Srbima sve do Drugog balkanskog rata. U Beogradu i u Sofiji održavani su kongresi jugoslovenskih pisaca (1904. i 1905. godine). Slikarka Nadežda Petrović je organizovala više izložbi jugoslovenskih umetnika, Bugara, Srba, Hrvata i Slovenaca. Kada je 1913. Bugarska iznenada i neopravdano napala svoju dojučerašnju saveznicu Srbiju, srpska ideja jugoslovenstva je pod tim udarcem poklekla. Na njeno mesto spremno je uskločila hrvatska ideja jugoslovenstva. Austrija je započela Prvi svetski rat sa ciljem da pokori Srbiju i onemogući državno i nacionalno ujedinjenje Srba, a Srbija već na početku rata objavljuje program jugoslovenskog ujedinjenja. Desilo se nešto neprirodno: stvorena je Jugoslavija sa srpskom dinastijom a na austrohrvatskim idejnim osnovama.

Razlika između pomenute dve ideje jugoslovenstva je u tome što je srpska bila prirodna i zdrava, a hrvatska lažna, smutljiva, antisrpska. Ova druga je propala, verujem, zauvek, a prva i danas u sebi čuva zdravu klicu o bliskosti i uzajamnosti slovenskih naroda.

Srpsku misao oličavao je u srednjem veku Sveti Sava; u novije vreme su je oličavali Dositej Obradović i Vuk Karadžić. Među njima nema nesaglasja u pogledu nacionalnog identiteta Srba koji je određen jezikom. Od 1897. godine u porti Saborne crkve u Beogradu, pred ulazom u hram, s jedne strane je grob Dositeja, s druge strane je grob Vuka. Simbolički, tri stuba srpskog naroda našla su se na jednom mestu. Misao ovih srpskih velikana je u temeljima naučne discpline kojoj je pravo ime srbistika. Srbistika je filološka disciplina koja se bavi srpskim temama, pre svega srpskim jezikom i srpskom književnošću, kao što se istim temama kod drugih naroda bave njihove nacionalne filologije.

Serbokroatistika ima druge i drugačije temelje. Na Štrosmajerovim idejama, ali i na njegovim parama, osnovana je 1867. u Zagrebu Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. Glavni zadatak te institucije bio je da radi na Rječniku hrvatskog ili srpskog jezika. Sam naziv rečnika otkriva da su nezdravi temelji serbokroatistike koju ovaj rečnik reprezentuje, a da jugoslovensko ime akademije služi samo kao zaštitni kišobran. Ako je jezik jedan, onda nema mesta za dva nacionalna imena. I Vuk Karadžić a i drugi srpski i slovenski filolozi znali su i dokazovali da Srbi i Hrvati imaju posebne jezike.

Rječnik hrvatskog ili srpskog jezika, na kojem se radilo sve do 1976. godine u istoj instituciji, pomešao je dotle u nauci razdvajane jezike Srba i Hrvata. Za Srbe je kobno što je prvi urednik ovog Rječnika bio Đuro Daničić, glavni Vukov saradnik među Srbima. U jugoslovenskom periodu zataškavana je istina o tome da je Daničić, sve do dolaska u Zagreb za tajnika JAZU, sledio mišljenje Vuka Karadžića i onovremenih slavista da Srbi i Hrvati imaju različite jezike i da se Vuk odlučno odupirao pokušajima da se srpskom jeziku nametne hrvatsko ime.

Stvarni tvorac serbokroatistike, međutim, nije Daničić, već je to hrvatski filolog Vatroslav Jagić (1838-1923). U godini Vukove smrti, 1864, Jagić je, u Rigerovom češkom Naučnom slovniku (tj. Češkoj enciklopediji) objavio obiman članak pod naslovom Jugosloveni. U njemu je polazio od stava da su Jugosloveni, odnosno Hrvato-Srbi, kako ih on naziva, jedan narod pod dva imena, koji ima jedan jezik pod dva nacionalna imena: hrvatski ili srpski, odnosno srpskohrvatski. Ovako shvaćen jezik, po Jagiću, obuhvata tri narečja: kajkavsko, čakavsko i štokavsko. Daničić kao urednik Rječnika polovično je prihvatio ovo Jagićevo stanovište. On je mislio da je kajkavsko narečje slovenačko, kao i slavista Miklošić. U Rječniku koji je on počeo da radi sve do posle Drugog svetskog rata nije bilo kajkavske komponente, već samo štokavske i čakavske; dakle i po Daničiiću srpske i hrvatske. U jugoslovenskom periodu prećutkivano je da je na Daničićev rad u Zagrebu bilo i otpora i kritika. Kritikovao ga je i veliki pesnik Laza Kostić. Srpski prvaci, sa kraljem Milanom na čelu, shvatili su da je Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, u stvari, hrvatska akademija. Zato su i osnovali Srpsku kraljevsku akademiju (1886) sa glavnim zadatkom da radi na Rečniku srpskog književnog i narodnog jezika, čiji je skraćeni naziv bio Srpski rečnik (kao i kod Vuka). Već po imenu ovog Rečnika vidi se da je on postavljen na temelju srbistike, a ne serbokroatistike.

U jugoslovenskom periodu u zaborav je bila odgurnuta srpska misao, pa i ona na kojoj je utemeljena Srpska kraljevska akademija. Dva glavna srpska naučnika iz vremena stvaranja Jugoslavije, Jovan Cvijić i Aleksandar Belić, sledili su Jagića, a ne Vuka. Cvijić je decenijama bio slavljen kao jedan od glavnih ideologa jugoslovenstva. Jovan Cvijić je bio svetsko ime u vreme stvaranja Jugoslavije. Treba imati u vidu činjenicu da je bio bečki đak iz Jagićevog kruga. Važno je i to da je bio i lični prijatelj mladog Aleksandra Karađorđevića na koga je presudno uticao. U svom glavnom delu, čuvenom Balkanskom poluostrvu, koje je nastalo tokom Prvog svetskog rata i objavljeno najpre na francuskom jeziku (1918) Cvijić je, takođe, zastupao jagićevski stav da su Srbo-Hrvati jedan narod pod dva imena koji govori čakavskim, kajkavskim i štokavskim narečjem. Ovaj stav biće ugrađen u prvu rečenicu Novosadskog dogovora o jeziku (1954) koja glasi: „Narodni jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan je jezik“. Pitao sam svoje studente: ko od Srba (uključujući tu i Crnogorce) govori čakavski i kajkavski, kako bi trebalo da bude po citiranom stavu Novosadskog dogovora. Odgovor je bio: niko! Iza stava neodrživog i u naučnom smislu i u praktičnom pogledu, stoje potpisi uglednih ljudi iz sveta nauke i književnosti. Jasno je da se na naučno neodrživim tezama nije mogla graditi ozbiljna filologija, pa ni ozbiljna država.

Pored Cvijića, koji je još od kraja 19. veka imao sklonosti ka Jagićevim filološkim stavovima i ka štrosmajerovskoj ideji jugoslovenstva, i vodeći srpski lingvista Aleksandar Belić napravio je zaokret sličan onom Daničićevom. Od ratnih godina, od 1916, Belić prestaje da jezik svoga naroda zove srpski i zove ga srpskohrvatski. Od tada on postaje glavni sledbenik Vatroslava Jagića među Srbima. Uprkos promene orijentacije i on se, kao i Jagić, kao i „hrvatski vukovci“: Ivan Broz ili Tomo Maretić, predstavlja kao sledbenik Vuka Karadžića. U tom maniru ponašao se falsifikujući istorijske činjenice i pišući, još između dva svetska rata, da je Vuk Karadžić „tvorac srpskohrvatskog jezičkog jedinstva“. To znači da je on objektivno išao ka tome da potre srpsku misao, odnosno da je u punom smislu podredi hrvatskoj misli. Činio je tako, koliko sam shvatio, sa osećanjem potrebe da lingvistički pomogne i stvaranje i održanje jugoslovenske države.

Serbokroatistika je, i sa Jagićem, a od stvaranja Jugoslavije i sa Cvijićem i Belićem, postala deo jugoslovenskog državnog projekta. Ona je i u periodu prve, a pogotovu u periodu druge Jugoslavije, bila nametana odozgo. Činjeno je to na štetu nauke, ali i na štetu srpskih interesa. U tom periodu srpski jezik je prikazivan kao zajedničko dobro Srba i Hrvata, Srbi rimokatoličke vere su kroatizirani, srpski nacionalni korpus je rasparčan tako što je iz njega izdvojeno još tri naroda. A sve je to upakovano u priču o „velikosrpskom hegemonizmu“, „o srpskom unitarizmu“. Sa povikom: „Držite lopova!“ sprovođena je antisrpska politika.

Ne može se kazati da su Srbi ikada definitivno napustili Svetog Savu, Dositeja i Vuka. Ali se može kazati da je odnos prema njima bio menjan. Već u prvoj Jugoslaviji ispred Svetog Save istican je Štrosmajer, kao ideolog jugoslovenstva. Njegova statua je postavljena u sali Narodne skuštine. Sveti Sava je bio sveden samo na srpskog pravoslavnog sveca i bilo je protivljenja da se njegov dan praznuje kao školska slava u rimokatoličkoj sredini. U Titovoj Jugoslaviji Sveti Sava sasvim je odgurnut i iz nacionalne misli i iz prosvete. Svoje mesto zadržao je samo u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U najgore vreme po ovu Crkvu, 1953, otac Justin Popović, objavio je u inostranstvu (u Minhenu), izuzetnu knjigu Svetosavlje kao filozofija života. Po mojim analizama, od pojave ove knjige može se govoriti o obnovi našeg naroda na osnovama srpske misli.

Ni srpska misao koju oličava Vuk Karadžić nikada nije sasvim napuštena. U socijalističkoj Jugoslaviji izlaze Sabrana dela Vuka Karadžića u četrdesetak obimnih tomova. Prihvaćena je tradicija da se svake godine održava Vukov sabor u Tršiću. Vukova zadužbina, koja je osnovana 1986. takođe je izraz priznanja ovom velikanu. U Novom Sadu je, tih godina, zasnovana manifestacija pod imenom Dositejevi dani. Ovo manifestaciono ispoljavanje ima svoju vrednost. Međutim, u naučnom smislu Srbi i dalje ostaju verni serbokroatistici, a to znači oni poništavaju učinak i Vuka i Dositeja. Ali oni uvek mogu da se vrate autentičnim vrednostima i stavovima svoga nasleđa.

Hrvati takvu mogućnost nemaju. Oni su, prilikom razbijanja Jugoslavije, efikasno srušili vlastite ideje i jugoslovenstva i serbokroatistike, sasekli su granu na kojoj su sedeli. Toliko su bili samouvereni da su skinuli masku i priznali, implicitno, da su bili prevaranti: i Gaj je bio prvarant i Štrosmajer, i Jagić, i Ivan Broz i Tomo Maretić. Bili su to i Krleža i Tito. Ali, po njima, sve je dozvoljeno ako se čini u korist svoga naciona. Jedno od glavnih priznanja jeste: da je JAZU, u stvari, HAZU i da se ta institucija samo prikazivala kao jugoslovenska. Prvi put se to priznanje desilo u vreme Ante Pavelića. Drugi put, na kraju dvadesetog veka. Nešto slično je učinjeno i sa Jugoslavenskim leksikografskim zavodom. On se sada zove Lekiskografski zavod „Miroslav Krleža“. Verujem da neće biti prilike i za treće hrvatsko odricanje od ideje jugoslovenstva i bratstva i jedinstva.

Sa prevratom 1945. sve se promenilo: promenio se društveni sistem, vojska, policija, prosveta, kultura. Promene u Jugoslaviji bile su slične onima u drugim zemljama u kojima su komunisti došli na vlast. Ali bilo je i drugačijih. Na primer, iz srpskih nacionalnih institucija izgnana je srbistika i utvrđena serbokroatistika. To znači da je su u srpskim nacionalnim institucijama programe zasnovane na srpskoj misli zamenili oni zasnovani na hrvatskoj misli i hrvatskim interesima. U nauci nije ustrojen samo novi ideološki model, kao i u drugim socijalističkim zemljama, već je instaliran i novi model međunacionalnih odnosa.

Najviše znam o promenama u Matici srpskoj. U vreme njenog nastanka (a ona je nastala na temeljima ideja srbistike i slavistike) nije bilo ni pomena o tome da Srbi i Hrvati imaju zajednički jezik. Sve do 1945. godine Matica je, uglavnom, poštovala svoju tradiciju i srpsku ideju. A onda je došlo do drastične promene. Nove političke vlasti su zamenile upravljačku garnituru u Matici, promenile sastav i strukturu članstva, a zadržale samo one istaknute ličnosti koje su bile podložne idejama serbokroatistike. Time je omogućena promena orijentacije u ovoj ustanovi.

Da je u Matici došlo do promene orijentacije vidi se po njena dva karakteristična poteza. Prvi je Novosadski dogovor o jeziku (1954) na kojem je srpski jezik i zvanično preimenovan u srpskohrvatski, upravo po Jagićevoj projekciji, a suprotno Matičinoj tradiciji staroj više od jednog veka. Drugi potez nove Matice je edicija Srpska književnost u sto knjiga (1958-1966) u kojoj je srpska književnost prikazana prema tuđoj projekciji, prema projekciji Đure Šurmina, hrvatskog istoričara književnosti i političara. Da je tako zaista bilo, to sam pokazao u više svojih knjiga..

Ako je Matica srpska zauzela stav da je srpski jezik srpskohrvatski, onda su, u ono vreme, druge nacionalne institucije morale da je slede. Ako je Matica u svojoj reprezentativnoj ediciji predstavila srpsku književnost bez dubrovačke, ni drugi izdavači nisu mogli da čine drugačije. Tako su nastale poznate edicije Srpska književnost u književnoj kritici, Srpska drama, Istorija srpskog naroda, Srpska književna kritika. U svima njima je izneveravana srpska filološka tradicija (srpska misao), a afirmisana hrvatska.

Politika i država su se promenile. Ali poredak u nacionalnim naučnim i kulturnim institucijama i u obrazovnom sistemu nije ili nije se promenio u bitnome. Pokazalo se da su ove institucije i sistemi mnogo tvrdokorniji od političkih vlasti. Srpski lideri novijih vremena, i Ivan Stambolić, i Slobodan Milošević, i Vojislav Koštunica, u usponu svojih karijera dolazili su na poklonjenje u Maticu srpsku i odavali joj neprimerena priznanja o njenoj bezgrešnosti i političkom umeću. Reklo bi se da su politički lideri sve više u nekakvom odnosu zavisnosti od ovih i ovakvih srpskih institucija. Sve bi to bilo u redu da su i ove institucije promenile svoje pozicije iz titoističkog perioda. Ali nisu. Srpske nacionalne institucije – najslabija tačka srpskog naroda – tako sam naslovio svoj referat pisan za Kongres srpskih intelektualaca u Beogradu 1994. godine koji nisam mogao da saopštim, jer mi nije data reč. Ovaj tekst sam objavio u svojim knjigama, a napisao sam i više kritičkih stidija o Matici srpskoj i SANU. Moji zaključci su jasni: srpske nacionalne institucije treba otrgnuti od tuđinske kontrole i vratiti na put vlastite tradicije i srpske misli.

Nije tačno da Srbi nisu stvorili nacionalni program, kako se govori. On se nalazi tamo gde je jedino i mogao postojati: u nacionalnoj filologiji, srbistici, baš kao što su takvi programi u drugih naroda nastajali i opstajali u njihovim nacionalnim filologijama, recimo: polonistici, slovakistici, bohemistici, rumunistici itd. Velika je srpska nesreća što oni koji imaju političku i ekonomsku moć neće da znaju za autentičnu srpsku filološku tradiciju, kao što neće da znaju ni za program njene obnove. Stvari će početi da se menjaju kad se srbistika vrati tamo gde joj je mesto, kao što je to slučaj sa filologijama drugih naroda. Vraćanje srpske misli, srbistike, u sistem filoloških disciplina, i u srpski nacionalni život, to znači ulaganje u budućnost. To je naš dug našim precima ali i obaveza prema mladima koji su sada u školskim klupama.

Pokazalo se, međutim, da napuštanje programa serbokroatistike i vraćanje srbistici u srpskim nacionalnim institucijama ne prolazi. A ne prolazi zato što su u tim institucijama, u vreme titoizma, postavljeni komesari u likovima elitnih intelektualaca sa određenim zadatkom i obavezama koji su obezbedili određenu kadrovsku reprodukciju. Nekoliko tekstova posvetio sam delovanju takvih ličnosti. Da bi došlo do neophodnih promena, trebalo je i to pitanje otvoriti.

Iza teze da su Srbi multikonfesionalan narod stajali su Dositej i Vuk Karadžić. Karadžić je bio dosledan u stavu o Srbima tri zakona: grčkog, turskog i rimskog. U nizu tekstova pokazivao sam da je isti stav, u osnovi, morao imati i Sveti Sava, da ga se držala dinastija Nemanjića; da ga se izričito držala za svoje vladavine i dinastija Obrenovića. Stav o multikonfesionalnosti jednog naroda u principu važi i kod svih evropskih naroda. Vuk Karadžić se u svom stavu izričito oslanjao na Nemce. Verski ratovi su za Evropu prošlost. Nama su se desili na kraju 20. veka, jer u nas ovi normalni principi o multikonfesionalnosti, koji važe za evropske narode, nisu poštovani.

Kuda je vodio štrosmajer-jagićevski stav o deobi naroda po veri, a ne po jeziku, najjasnije se pokazalo na terenu Bosne i Hercegovine. U Evropi bi tri verske zajednice jednog jezika bile tretirane kao jedan narod. Tako bi bilo i po shvatanju Vuka Karadžića. U Titovoj Jugoslaviji, tri verske zajednice jednog jezika su bile predstavljene kao tri posebna naroda, tj. kao Srbi (pravoslavni), Hrvati (rimokatolici) i Muslimani (sa velikim M). Ako stanje u Evropi smatramo kao normalno, ovo na terenu Bosne i Hercegovine može se smatrati abnormalnim, patološkim. To znači da je rat u Bosni i Hercegovini bio predodređen patološkim idejama. Pošto je odnos filologije i politike reverzibilan, u novoj političkoj realnosti arbitrarno je promenjen stav o jeziku. Umesto doskorašnjeg stava o tome da tri konfesionalne zajednice govore jednim jezikom, zavladala je nova jezička politika po kojoj se u Bosni i Hercegovini govore tri jezika: jezik pravoslavaca (koji se oficijelno zove srpski), jezik rimokatolika (koji se oficijelno zove hrvatski) i jezik muslimana (koji se od 1992. oficijelno zove bosanski ili bošnjački). Tako nešto ne postoji nigde drugde u Evropi. Nigde se u Evropi jezik ne zove po državi, već po imenu naroda koji ga je stvorio. Zašto bosanski? Zato što je to naziv države. U Crnoj Gori takođe smatraju da jezik treba da se zove po imenu države. Pa i kad bi to bilo moguće i opravdano, postavilo bi se pitanje: a gde se u tom slučaju izgubio hercegovački jezik? Zašto njega zaobilaze? Zar Bosna i Hercegovina ne treba da ima bosanskohercegovački jezik? Da li se ime hercegovački izostavlja zato što asocira na istočnohercegovački dijalekat kojim se govori na području Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i dela Srbije? Ko će to znati. Od ovakvih besmislica može da zaboli glava.

Ne vidim drugi put za populaciju koja govori mojim jezikom od onoga kojim idu svi drugi narodi u Evropi. I Srbi su multikonfesionalan narod. Onako kako su evropski narodi (recimo Nemci) uredili odnose među verskim zajednicama, neka tako učine i Srbi. Onako kako se Nemci odnose prema nemačkom jeziku koji se govori u više država, neka tako učine i Srbi.